౧౧.ధారా రాయో ధనాయాపది సపది కరాలంబభూతాః ప్రపాతే
తత్వాలోకైక దీపాస్త్రిడశపతి పురప్రస్థితౌ వీధ్యః ఏవ
నిర్వాణోద్యోగి యోగి ప్రగమనిజతనుద్వారి వేత్రాయమాణా
స్త్రాయన్తాం తీవ్రభానోర్దివసముఖసుఖారశ్మయఃకశ్మలాద్వః||
అర్థము
ధనాయాపది=ధనాశ చేత చేసెడి ప్రయత్నాయాసము నందు( మానవులు ధనార్జన ప్రయత్నము చేసినపుడు), రాయఃధారాః=ధనపు వర్షధారలుగా నున్నవియును, ప్రపాతే=పడుట యందు (మానవులు నరకమున పడబోవు వేళ), కరాలంబభూతాః= చేయూత అయినవియును, త్రిదివపురప్రస్థితౌ= స్వర్గమునకు బోవు ప్రయాణసమయమున, తత్త్వాలోకైక దీపాః = తత్త్వజ్ఞానమనెడి ఒక్క దీపము గల (తత్త్వజ్ఞానమును జూపు) , వీధ్యః ఏవ= వీధులే అయినవియును, (మార్గములు) ,నిర్వాణోద్యోగి యోగి ప్రగమ నిజతనుద్వారి= మోక్షము కొరకు ప్రయత్నించు యోగులకు మార్గమయిన తన (సూర్యుని యొక్క) దేహద్వారమునకు , వేత్రాయమాణాః= (మార్గము జూపు) బెత్తములయినవియును, దివసముఖ సుఖాః= ఉషఃకాలమున సుఖములయినవియగు, తీవ్రభానోః= సూర్యునియొక్క , రశ్మయః= కిరణములు, వః = మిమ్ము, కశ్మలాత్= పాపమునుండి ,త్రాయత్తాం= రక్షించుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
సూర్యుని కిరణాలు ధనసంపాదన యందు వర్షపుధారలుగా,నరకము నందు పడకుండా చేయూతగా, స్వర్గపు దారియందు వెలిగే తత్త్జ్వజ్ఞాన దీపాలున్న మార్గాలుగా, మోక్షమును కోరేవారికి దారిని చూపే చేతికర్రగా, పొద్దుటి పూట సుఖకరంగా ఉన్న సూర్యకిరణాలు
మిమ్ములను పాపమునుండి రక్షించుగాక.
ధనసంపాదన చేయుటకు, నరకము నందు పడకుండా ధర్మాచరణ గావించేందుకు అత్యంత అనుకూల సమయముగా పగలు ను రూపొందించిన సూర్యుని గురించిన సత్యమిది.
భౌతిక అన్వేషణలందు, పారమార్థిక అన్వేషణలందు దారి దీపముగా వెలిగే సూర్యకిరణములు మిమ్ములను పాపము నుండి రక్షించుగాక.
*****************************************************
౧౨.ప్రాచి ప్రాగాచరన్త్యోనతిచిరమచలే చారుచూడామణిత్వం
ముఞ్చత్యో రోచనామ్భః ప్రచురమివ దిశాముచ్చకైశ్చర్చనాయ
చాటూత్కైశ్చక్రనా మ్నాం చతురమవిచలైర్లోచనై రర్చ్యమానా
శ్చేష్టంతాం చిన్తితానాముచితమచరమాశ్చండ రోచీరుచో వః||
అర్థము
ప్రాక్= మొదట, ప్రాచిఅచలే= ఉదయపర్వతమందు, అనతిచిరం= కొద్దికాలము, చారుచూడామణిత్వం ఆచరన్త్యః= అందమయిన శిరోభూషణమణి వలె అయినవియును, దిశాం= దిక్కులకు (గోడలకు వలె) చర్చనాయ= పూయుట కొరకు, రోచనాంబు ప్రచురం= దట్టమగు గోరోజనపు నీటిని; ఉచ్చకైః ముంచన్త్యఃఇవ= ఎత్తుగా విడచుచున్నట్లున్నవియును , చాటూత్కై =ప్రియురాండ్ర సంయోగమనెడి ప్రియముకొరకు వేగిరపడుచున్న; చక్రనామ్నాం= చక్రవాకపక్షులయొక్క, అవిచలైః లోచనైః = స్తిమితములైన కండ్లతో, అర్చమాన్యాః = పూజింపబడుచున్నవియునగు, అచరమాః చండరోచీ రుచః = ప్రాతఃకాలపు సూర్యకాంతులు, వః = మీ, చింతితానాం =కోర్కెలకు, ఉచితం= తగినట్లుగా, చేష్టన్తాం = ప్రవర్తించు గాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఉదయపు కొండలకు పెట్టని నగవలె, దిక్కుల గోడలపై వెదజల్లిన రంగువలె ఉండిచక్రవాక పక్షుల ఎదురుచూపుల పూలతో నిరంతరం అర్చింపబడుతున్న సూర్యకాంతులు మీ కోర్కెలు సిద్ధింపజేయుగాక.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
౧౩. ఏకం జ్యోతిర్డృశౌ ద్వే త్రిజగతి గదితాన్యబ్జజా స్యైశ్చతుర్భి
ర్భూతానాం పఞ్చమం యాన్యలమృతుషుతధాషట్సు నానావిధాని
యుష్మాకం తాని సప్తత్రిదశమునినుతాన్యష్టదిగ్భాంజిభానో
ర్యాంతి ప్రాహ్ణో నవత్వం దశ దధతు శివం దీధితీనాం శతాని||
అర్థము
ఏకంజ్యోతిః = ఒక్క తేజస్సయి, ద్వే దృశౌ= రెండు నేత్రములై, జగతి = మూడు లోకములయందును, చతుర్భిః అబ్జజాస్యైః గదితాని= బ్రహ్మ యొక్క నాలుగు ముఖములచేతను చెప్పబడినవియై, (వేద ప్రతిపాదితములని), భూతానాం పఞ్చమం= పఞ్చభాతములలో తేజో భూతమై, తథా= అట్లే, ఋతుషుషట్సు= ఆరు ఋతువులయందు, నానా విధాని =అనేక విధములై (ఆరువిధములై), సప్త త్రిదశమునినుతాని = ఏడుగురు దేవర్షులచేత (సంధ్యాసమయమున) ఉపాసింపబడినవగుచు ఏడు సంఖ్య గలవై, అష్టదిగ్భాంజి = ఎనిమిది దిక్కులను పొంది (ఎనిమిది అయి) , ప్రాహ్ణో= ప్రాతఃకాలమున, నవత్వంయాన్తి= నూతనత్వమును (తొమ్మిది అను భావము కూడ) పొందినవై, యాని = ఏ, భానో వీధితీనాం = దశ శతాని= సూర్యుని పదివందల కిరణములు కలవో, తాని= అవి, వః = మీకు, వం=మంగళమును ,దధతు= కలుగజేయుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఒక్కతేజస్సుగా, రెండు నేత్రశక్తులుగా; మూడులోకాల్లో, నాలుగు ముఖాల్లోనుంచి (బ్రహ్మ) పలుకబడ్డదిగా; పంచభూతాల్లో , ఆరు ఋతువుల్లో, సప్తఋషుల పూజలందుతూ, ఎనిమిది దిక్కులుగా, ఉదయములో నవత్వం (తొమ్మిది) గా, ఏ సూర్యుని కిరణాలు భాసిల్లుతాయో అవి మీకు మంగళముల నిచ్చుగాక.
@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
౧౪.ఆవృత్తి భ్రాన్తవిశ్వా శ్శ్రమమివ దధతశ్శోషిణః స్వోష్మణైవ
గ్రీష్మే దావాగ్ని తప్తా ఇవ రసమసకృద్యే ధరిత్ర్యా ధయంతి
తే ప్రావృష్యాత్త పానాతిశయరుజ ఇవో ద్వాన్తతోయా హిమర్తౌ
మార్తాణ్డస్యా ప్రచండాశ్చిరమశుభభిదేభీశవో వోభవన్తుః ||
అర్థము
యే=ఏ సూర్యకిరణములు, ఆ వృత్తి భ్రాన్తవిశ్వాః= ఆవృత్తులుగా(విరామము లేక) విశ్వమంతయు భ్రమించుచున్నవై, శ్రమందధతఃఇవ= శ్రమముగలిగినవో అనినట్లున్నవియు, స్వోష్మణాశోషిణఃఇవ= తమవేడి చేతనే శోషచెందినవో అనునట్లున్నవియును, గ్రీష్మే= గ్రీష్మఋతువునందు, దావాగ్ని తప్తాః ఇవ= దావాగ్ని చేత తాపము చెందినవి వలె, ధరిత్ర్యాః=భూమి యొక్క, రసం= నీటిని, అపక్వత్=మాటిమాటికి, ధయన్తి= పానము చేయుచున్నవో, (మరియు) ప్రావృషి= వర్షాకాలమందు, ఆత్తపానతీ శయరుజఃఇవ= (వేసవిలో) ఎక్కువగా నీరు త్రాగుట చేత వ్యాధికలిగినవో అనునట్లు, ఉద్వాన్తతోయాః= నీటిని వెడల గ్రక్కినవియును, హిమర్తో= హేమంతఋతువునందు, అప్రచండాః= భయంకరములు కానివియు (సమశీతోష్ణ స్థితి కలిగినవి) నగు, తే= ఆ , మార్తాండస్య, అభీశవః= సూర్యుని కిరణములు, చిరం= పెక్కుకాలము, వః= మీ యొక్క, అశుభభిదే= అమంగళములను పోగొట్టుటకు సమర్థములగుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
అవిశ్రాంతముగా భూమియంతా తిరుగుతూ తమవేడికి తామే అలసినట్టున్న ఆ సూర్యకిరణములు భూమిలోని నీటితో దాహార్తి తీర్చుకున్నట్టు నీటిని ఆవిరి చేస్తూ, ఎక్కువ నీరు త్రాగుటతో అస్వస్థులయిన ప్రాణులవలె వర్షాలుగా ఆ నీటిని తిరిగి వెడల గ్రక్కుతూ, తర్వాతి హేమంతంలో స్వస్థత, ప్రశాంతత పొందినట్టున్న ఆ కిరణములు మీకు కలిగే అమంగళములను పోగొట్టుగాక.
##############################################################
౧౫.తన్వానా దిగ్వధూనాం సమధిక మధురాలోక రమ్యామవస్థా
మారూఢ ప్రౌఢి లేశోత్కలిత కపివిమాలంకృతిః కేవలైవ
ఉజ్జృంభాంభోజనేత్రద్యుతిని దినముఖే కించిదుద్భిద్యమానా
శ్మశృశ్రేణీవ భాసాం దిశతు దశశతీ శర్మ ఘర్మత్విషో వః||
అర్థము
ఉజృంభాంభోజ నేత్రద్యుతిని= వికసించిన పద్మములనెడి కన్నులకాంతి గల, దినముఖే= పగటియొక్క ముఖమున (పగటి ప్రారంభకాలమున), కించి దుద్బిద్యమానా= కొంచెము మొలకెత్తుచు, ఆరూఢప్రౌఢి లేశోత్కలిత కపిల మాలంకృతిః= కొంచెము ముదిరి కపిల వర్ణముచేత నొక అలంకారము కలదై, కేవలైవ= (అది ముఖ్యమగు అలంకారమయినదై) దిగ్వధూనాం= దిక్కులనెడి స్త్రీలకు, సమధిక మధురాలోకరమ్యాం=కడు మధురమగు ప్రకాశముచేత ఆనందము కలుగజేయు, అవస్థాం = స్థితిని,తన్వానా కలుగజేయుచున్నదై, శ్వశ్ముశ్రేణి ఇవ= మీసకట్టు వలె నున్న, ఘర్మత్విషః= సూర్యునియొక్క, భాసాం దశశతీ= కిరణములు వేయి(వేయి కిరణములు), వః =మీకు , శర్మ =సుఖమును, దిశతు= ఇచ్చుగాక.
తాత్పర్యము:- దినముఖమున వికసించిన పత్రములు నేత్రములవలెనున్నవి. అట్టి ముఖమున ఉదయకిరణములు నూనూగు మీసములవలె నున్నవి. దిక్కులనెడి స్త్రీలకు ఆ మీసపు మొలకలు చూచుట కానందముగా నున్నది. ఇది అంతయు రూపకాను ప్రాణీకమగు ఉత్ప్రేక్ష.
భావము (నాకు తెలిసినది)
మొత్తం పగటిని ముఖంగా అనుకుంటే , ప్రకృతిలో వికసించే పద్మాలు పత్రాలు నేత్రాలుగా , ఉదయకిరణాల గుంపు మీసకట్టు గా కనిపించి దిక్కు అనే స్త్రీలకు ఆనందం కలిగినది.
((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((
౧౬.మౌళీన్దో ర్మైష మోషీద్ద్యుతిమితి వృషభాఙ్కేన యశ్శఙ్కినేవ
ప్రత్యగ్రోద్ఘాటితామ్భోరుహకుహర గుహా సుస్థితేనేవ ధాత్రా
కృష్ణేన ధ్వాన్త కృష్ణస్వతను పరిభవత్రన్నునేవ స్తుతోలం
త్రాణాయ స్తాత్తనీయానపి తిమిరరిపోస్స త్విషాముద్గమోవః||
అర్థము
ఏషః= ఈ సూర్యోదయము, మౌళీన్దో= (తన) తలపై నున్న చంద్రుని యొక్క, ద్యుతిం= కాంతిని, మా-మోషీత్=హరింపకుండుగాక, ఇతి=అని హరించునేమో అని), శంకినా ఇవ= సందేహించెనా? అనినట్లున్న వృషభాఙ్కేన=శివుని చేతను (మరియు), ప్రత్యగ్రోద్ఘాటితాంభోరుహకుహర గుహాసుస్థితేన= అప్పటికప్పుడు తెరువబడిన (వికసింపజేయబడిన) పద్మగర్భమనెడి గుహయందు సుఖముగా నున్న, ధాత్రా= బ్రహ్మచేతను (మూసికొన్న పద్మ గర్భమందు ఇంతవరకూ బ్రహ్మ సుఖముగా నున్నాడు. సూర్యోదయము చేత ఇప్పుడు తన గృహద్వారము తెఱుచుకొన్నది. అందుచేత బ్రహ్మ కూడా భయపడినాడు. మరియు, ధ్వాంతకృష్ణస్వతను పరిభవత్రస్నునా ఇవ= చీకటివలె నల్లనితన శరీరమును కూడ (అంధకారమని భ్రమించి) అపహరించునేమో అని భయపడుచున్నట్లున్న, కృష్ణేన = విష్ణువు చేతను, అలం= మిక్కిలి, యః = ఏది, స్తుతః=స్తుతింపబడినదో, సః = అట్టి, తనీయానపి= సూక్ష్మమయినదయినను, తిమిరరిపోః త్వషాం ఉద్గమః= సూర్యుని యొక్క కాంతుల, ఉదయము, వః= మీ యొక్క , త్రాణాయ= రక్షణముకొరకు, స్తాత్= అగుగాక.
త్రిమూర్తులును సూర్యునుపాసింతురని తాత్పర్యము. ఒకనిని స్తుతించుట భక్తి చేతగాని ,భయం చేతగాని జరుగును.ఇచ్చట శివుని శిరస్సుననున్న చంద్రుని, బ్రహ్మకు జన్మస్థానమయిన పద్మమును, విష్ణు శరీర నీలతత్వమును కవి ఆధారముగా చేసికొని భయముచే వారుపాసించిరని రమ్యోత్ప్రేక్ష చేసినాడు.
భావము (నాకు తెలిసి)
సూర్యోదయము కాగానే తన శిరస్సుపైనున్న చంద్రుడి కాంతి ఎక్కడ తగ్గిపోతుందో అనే భయముతో శివుడూ, సూర్యోదయముతో కమలం విచ్చుకోవడంతో అందులో ఉన్న కమలజుడు (బ్రహ్మ) భయపడుతూ, చీకటి ని మాయంచేసినట్లే చీకటి రంగున్న తననూ ఎక్కడ మాయం చేస్తాడో నని విష్ణువూ సూర్యుని పూజించిరి, అట్టి సూర్యుడు మిమ్ముల రక్షించుగాక.
)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
౧౭.విస్తీర్ణం వ్యోమదీర్ఘాస్సపది దశదిశో న్యస్త వేలామ్భభసోబ్ధీ
న్కుర్వద్భిర్దృశ్యనానా నగనగరనగా భోగపధ్వీంచ పృధ్వీమ్
పద్మిన్యుచ్ఛ్వాస్యతేయైరుషసి జగదపిధ్వంసయిత్వాతమిస్రా
ముస్రావిస్రావయంతు ద్రుత మనభిమతంతే సహస్రత్విషో వః||
అర్థము
సపది=తత్ క్షణమున, వ్యోమ= ఆకాశమును, విస్తీర్ణం= విస్తరించినదానిగాను, దశదిశః= పదిదిక్కులను, దీర్ఘాః =పొడవయినవిగాను, అబ్ధీన్= సముద్రమును, వ్యస్త వేలాంభసః= విడివిడిన ఒడ్డు నీరు కలవాటినిగాను (సూర్యోదయము చేత యిది వొడ్డు యిది నీరు అని విడిగా తెలియును), పృధ్విం= భూమిని, దృశ్య నానానగ నగర నగాభోగ , పృధ్వీం= కనబడుచున్న అనేక పర్వతములు , నగరములు, పర్వతవైశాల్యమును కలిగి అనంతమయిన దానిని గాను(సూర్యోదయము చేతనే అన్నియు కనబడి భూమియొక్క విస్తారము తెలుస్తుంది), కుర్వద్భిః = చేయుచున్న, యైః=వేటిచేత (ఏ కిరణములచేత), ఉషసి= ప్రాతః కాలమందు, పద్మినీ= తామరకాడ మరియు, జగదపి= లోకమును, ఉచ్ఛ్వాస్యరతే= ఊరడింపబడుచున్నదో, తే= ఆ, సహస్రత్విష ఉస్రాః=సూర్యుని కిరణములు, తమిస్రాం= అంధకారరాత్రిని, ధ్వంసయిత్వా= ధ్వంసముచేసి, ద్రుతం= శీఘ్రముగా, వః= మీ యొక్క అనభిమతం= అనిష్టమును, విస్రావయన్తు= జారిపోవచేయునుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఆకాశమంతా విస్తరించి, భూమిపై నేది యేది అను విచక్షణకై వెలుగునిచ్చి సమస్తమూ చూపించి, తామరలను, లోకములను సంతసింపజేసి అంధకారమును ధ్వంసము చేసే ఆ కిరణములు మీకు అనిష్టాలను తొలగించుగాక.
++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
౧౮.అస్తవ్యస్త త్వశూన్యో నిజరుచిర నిశానశ్వరః కర్తుమీశో
విశ్వం వేశ్మేవ దీపః ప్రతిహతతిమిరం య: ప్రదేశస్థితోపి
దిక్కాలాపేక్షయాసౌ త్రిభువనమట తస్తిగ్మభానోర్నవాఖ్యాం
యాతశ్శాతక్రతవ్యాం దిశిదిశతు శివం సోర్చిషాముద్గమో వః||
ఈ శ్లోకమునందు కవి సూర్యకిరణోద్గమమును దీపముతో పోల్చినాడు. ఆ మేరకు రెండింటి విశేషణములను అభంగముగను నభంగముగను విరచి అర్థభేదమేర్పరుపవలెను, ముందు సూర్యకిరణ పక్షముగా పదచ్ఛేదము వివరింపబడి శ్లోకార్థము పూర్తిచేసి తరువాత దీప పక్షముగా వివరింపబడును.
అర్థము
అస్తవ్యస్తత్వశూన్యః= నాశము మార్పులేనిదియు, నిజరుచిః= సత్యమయిన కాంతి గలిగినదియును, అనిశః= రాత్రి లేనిదియును, అనశ్వరః= నాశస్వభావము లేనిదియునై, ప్రదేశస్థితః అపి = ఒకచోట నుండిఉను(కిరణోద్గమము) దీపః= దీపము, వేశ్మ ఇవ= ఇంటినివలెనే, విశ్వం= ప్రపంచమును, ప్రతిహతతిమిరం= కొట్టబడిన అంధకారము కలదానినిగా (చీకటి లేనిదానినిగా), కర్తుం = చేయుటకు, యః అసౌ= ఏ ఈ సూర్యకిరణోద్గమము, ఈశః= సమర్థమయినదో, దిక్కాలాపేక్షయా= దిక్కును కాలము సరించి, త్రిభువనం= ముల్లోకములును, అటతః= తిరుగుచున్న, తిగ్మభానోః అర్చిష్మాం ఉద్గమః= సూర్యుని కిరణముల ఉదయము కలదో, వః= అది, శాతక్రతవ్యాం దిశ= ఇంద్రుని సంబంధమగు దిక్కున (తూర్పున) నవాఖ్యాం=క్రొత్తపేరును, యాతః= పొందినదై, వః= మీకు, శివం= శుభమున, దిశకు= యిచ్చుగాక.
తాత్పర్యము
దీపపక్షమున పద విభాగము:_అస్తవ్యః= స్తుతింపతగనిది(సూర్యుని స్తుతింతురు, దీపమునట్లు స్తుతింపరు), తత్వశూన్యాః=ఒక నిలకడ స్వభావము లేనిది(దీపము గాలికి చంచలమగును, సూర్యుడేక స్వభావుడు,అని జరుచిః= స్వయంప్రకాశము కానిది (వత్తి వేసి చమురుపోసి ఒకరు వెలిగించిన వెలుగునది దీపము సూర్యుడట్లు కాదు) , అనిశః= రాత్రిలేనిది (అంధకారము లేనిదని) దీనికింకొక విధముగా చెప్పవచ్చును. నిజరుచిర నిశః= తన కాంతిని గ్రహించు రాత్రికలది(దీపరుచి రాత్రి యందుండును. సూర్యకాంతి రాత్రియుండదు.) నశ్వరః=నశించు స్వభావము కలది (గాలి తాకిడికి ఆరిపోవును)
దిక్కాలాపేక్ష చేతనే సూర్యునకు ఉదయాస్తమయములు, రంగుల మార్పులే కాని వస్తుస్థితి చేతకాదని తాత్పర్యము.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఈ శ్లోకం లో సూర్యుడు కేవలం వెలుగు నిచ్చే సాధనం మాత్రమే కాదని, సాధారణ దీపానికి, సూర్యునికి గల అంతరాన్ని స్పష్టీకరిస్తున్నాడు. ఒకే పద్యం లోనే పదాల్ని రెండు రకాలుగా విభజించడంవల్ల ఈ అర్థభేదాన్ని సృష్టించి, స్పష్టంచేస్తున్నాడు. అదేమిటంటే
ఏ విధమైన మార్పు లేకుండా(వికాసం, నాశనము ) శాశ్వతంగా ఉండేది, స్వంత కాంతి కలిగినది, ప్రపంచమంతటి అంధకారాన్ని తొలగించగలిగినది,దిక్కును, కాలాన్ని అనుసరించి కొన్నిచోట్ల కనిపిస్తూ,కనిపించకుండా ఉండేదేకాని వస్తుస్థితిలో అంటే తన ఉనికిలో ఏ మార్పులేనిది సూర్యబింబము.
స్వప్రకాశములేనిది, నిలకడ లేనిది, రాత్రి మాత్రమే జీవనము కలిగినది, నశించు స్వభావము గలిగినది (గాలికి)దీపము.
________________________________________________________________
౧౯.మాగాన్ల్మానిం మృణాళీ మృదురితి దయయేవా ప్రవిష్టోహిలోకం
లోకాలోకస్య పార్శ్వం ప్రతపతిన పరం యస్తదాఖ్యార్ధమేవ
ఊర్ధ్వం బ్రహ్మాణ్డఖణ్డస్ఫుటనభయ పరిత్యక్త దైర్ఘ్యో ద్యుసీమ్ని
స్వేచ్ఛావశ్యావకాశా వధిరవతు నమప్తాపనో రోచిరోఘః||
అర్థము
యః= ఏది, మృణాళీమృదుః= తామరతూండ్ల వలె మృదువైనది కనుక, మ్లానిం మాగాత్= వాడిపోగూడదు, ఇతి = అని, దయయా ఇవ= దయచేతనో అనునట్లు, అహిలోకం = సర్పలోకమును (పాతాళమును), అప్రవిష్టః= ప్రవేశించలేదో (తామరలు తామరతూండ్లు సూర్యునకు ప్రియమయినవి, సర్పములు తామరతూండ్లవలె నుండును. ఆ సాదృశ్యము చేత సూర్యునకుదయ కలిగినదని యుత్ప్రేక్ష.) , పరం= మరియు, లోకాలోకస్య= లోకములనావరించిన చక్రవాళ పర్వతముయొక్క, పార్శ్వం= ప్రక్కభాగమును, తదాఖ్యార్థం ఏవ= చక్రవాళ పర్వతముయొక్క కీర్తికొరకే , నప్రతపతి = తపింపజేయదో, బ్రహ్మాణ్డ ఖణ్డ స్ఫుటనభయ పరిత్యక్త దైర్ఘ్యః= బ్రహ్మాండ ఖండములు పగులునను భయముచేత పొడవుగా పెరుగుట మానినదై, ఊర్ధ్వం= ఊర్ధ్వముగా, నప్రతపతి =తపింపజేయదో,(ఇది అధ్యాహారము), సః = అట్టి, ద్యుసీమ్నిస్వేచ్ఛావశ్యావకాశావధిః = ఆకాశసీమయందు తనకు తానేర్పరచుకొనిన హద్దు కలిగిన, తాపనః= సూర్యసంబంధమగు, రోచిరోషు=కిరణముల సముదాయము, వః= మిమ్ము అవతు=రక్షించుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
తామరలు సూర్యునికి ప్రియము కనుక, తామరతూండ్ల పోలికతో ఉన్న సర్పాలు ఎక్కడ మాడిపోతాయో అని మాత్రమే పాతాళంలోనికి ప్రవేశించకుండా దయచూపినట్లు, చక్రవాళ పర్వతము యొక్క కీర్తి నిలుపుటకే ఆ ప్రక్క భాగమును తపింపచేయనట్లు, ఈ విషయములలో తనకు తానే హద్దు ఏర్పఱచుకొన్న సూర్యుని కిరణములు మిమ్ములను రక్షించుగాక.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
౨౦.అశ్యామఃకాలయేకో న భవతి భువనాన్తోపి వీతేన్ధకారే
సద్యః ప్రాలేయపాదో న విలయమచల శ్చంద్రమా అప్యుపైతి
బంధస్సిద్ధాఞ్జలీనాం న హి కుముదవసప్యాపి యత్రోజ్జిహానే
తత్ప్రాతః ప్రేక్షణీయం దిశతు దినపతేర్ధామ కామాధికం వః||
అర్థము
యత్ర= ఏ సూర్యతేజస్సు, ఉజ్జిహానే= పైకి ప్రసరించుచుండగా,కాలః యేకః= కాలమొక్కటి మాత్రమే, అశ్యామః= నలుపుగానిది (తెల్లనిది) (తెల్లవారుట) అని, న భవతి =అగుటలేదు, మరి భువనాన్తోపి= లోకములయొక్క చివరిభాగముకూడా, అన్ధకారేవీతే =అంధకారము పోగా, అశ్యామః భవతి=తెల్లనిదగుచున్నది (దీనిని తెచ్చుకొనవలెను) , ప్రాలేయపాదః= మంచుకొండదగ్గరి చిన్న పర్వతము మాత్రమే, సద్యః= ఆ క్షణమందు, విలయం= నాశమును , నోపైతి= పొందుటలేదు (ఇది అధ్యాహారము) , చంద్రమా అపి= చంద్రుడు గూడా (విలయమును ), ఉపైతి = పొందుచున్నాడు, మరియు సిద్ధాంజలీనాం= ప్రాతస్సంధ్యావందనము చేయు సిద్ధుల అంజలులకు మాత్రమే, బంధః=బంధము, న= కాదు -మరి, కుముద వనస్యాపి= కలువతోటలకు కూడా బంధః=బంధము కలుగుచున్నదో (సూర్యోదయకాలమున సిద్ధులు వందనము కొరకు చేతులు ముకుళింపజేయుదురు , కలువలు ముడుచుకొనును), తత్= అట్టి ప్రాతఃప్రేక్షణీయం= ఉదయకాలమున సుందరమగు, దినపతేః ధామ= సూర్యునియొక్క తేజస్సు, వః= మీకు, కామాధికం=కోరినదానికన్నా యెక్కువగు దానిని , దిశతు= యిచ్చుగాక.
భావము (నాకుతెలిసి)
సూర్యుని కిరణములు ఎప్పుడైతే ప్రసరిస్తాయో అప్పుడు కాలము తప్ప మిగిలినవన్నీ తెల్లబడతాయి. అంటే తెల్లవారిన ప్రభావము లోకముల చివరిదాకా కనిపిస్తూనేఉంటుంది. ఆ సమయంలో కలువలు మాత్రమే గాక సంధ్యావందనం చేసేవారి చేతులు కూడా ముకుళిస్తాయని (ముడుచుకుపోతాయి) కవి చమత్కారము.
తత్వాలోకైక దీపాస్త్రిడశపతి పురప్రస్థితౌ వీధ్యః ఏవ
నిర్వాణోద్యోగి యోగి ప్రగమనిజతనుద్వారి వేత్రాయమాణా
స్త్రాయన్తాం తీవ్రభానోర్దివసముఖసుఖారశ్మయఃకశ్మలాద్వః||
అర్థము
ధనాయాపది=ధనాశ చేత చేసెడి ప్రయత్నాయాసము నందు( మానవులు ధనార్జన ప్రయత్నము చేసినపుడు), రాయఃధారాః=ధనపు వర్షధారలుగా నున్నవియును, ప్రపాతే=పడుట యందు (మానవులు నరకమున పడబోవు వేళ), కరాలంబభూతాః= చేయూత అయినవియును, త్రిదివపురప్రస్థితౌ= స్వర్గమునకు బోవు ప్రయాణసమయమున, తత్త్వాలోకైక దీపాః = తత్త్వజ్ఞానమనెడి ఒక్క దీపము గల (తత్త్వజ్ఞానమును జూపు) , వీధ్యః ఏవ= వీధులే అయినవియును, (మార్గములు) ,నిర్వాణోద్యోగి యోగి ప్రగమ నిజతనుద్వారి= మోక్షము కొరకు ప్రయత్నించు యోగులకు మార్గమయిన తన (సూర్యుని యొక్క) దేహద్వారమునకు , వేత్రాయమాణాః= (మార్గము జూపు) బెత్తములయినవియును, దివసముఖ సుఖాః= ఉషఃకాలమున సుఖములయినవియగు, తీవ్రభానోః= సూర్యునియొక్క , రశ్మయః= కిరణములు, వః = మిమ్ము, కశ్మలాత్= పాపమునుండి ,త్రాయత్తాం= రక్షించుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
సూర్యుని కిరణాలు ధనసంపాదన యందు వర్షపుధారలుగా,నరకము నందు పడకుండా చేయూతగా, స్వర్గపు దారియందు వెలిగే తత్త్జ్వజ్ఞాన దీపాలున్న మార్గాలుగా, మోక్షమును కోరేవారికి దారిని చూపే చేతికర్రగా, పొద్దుటి పూట సుఖకరంగా ఉన్న సూర్యకిరణాలు
మిమ్ములను పాపమునుండి రక్షించుగాక.
ధనసంపాదన చేయుటకు, నరకము నందు పడకుండా ధర్మాచరణ గావించేందుకు అత్యంత అనుకూల సమయముగా పగలు ను రూపొందించిన సూర్యుని గురించిన సత్యమిది.
భౌతిక అన్వేషణలందు, పారమార్థిక అన్వేషణలందు దారి దీపముగా వెలిగే సూర్యకిరణములు మిమ్ములను పాపము నుండి రక్షించుగాక.
*****************************************************
౧౨.ప్రాచి ప్రాగాచరన్త్యోనతిచిరమచలే చారుచూడామణిత్వం
ముఞ్చత్యో రోచనామ్భః ప్రచురమివ దిశాముచ్చకైశ్చర్చనాయ
చాటూత్కైశ్చక్రనా మ్నాం చతురమవిచలైర్లోచనై రర్చ్యమానా
శ్చేష్టంతాం చిన్తితానాముచితమచరమాశ్చండ రోచీరుచో వః||
అర్థము
ప్రాక్= మొదట, ప్రాచిఅచలే= ఉదయపర్వతమందు, అనతిచిరం= కొద్దికాలము, చారుచూడామణిత్వం ఆచరన్త్యః= అందమయిన శిరోభూషణమణి వలె అయినవియును, దిశాం= దిక్కులకు (గోడలకు వలె) చర్చనాయ= పూయుట కొరకు, రోచనాంబు ప్రచురం= దట్టమగు గోరోజనపు నీటిని; ఉచ్చకైః ముంచన్త్యఃఇవ= ఎత్తుగా విడచుచున్నట్లున్నవియును , చాటూత్కై =ప్రియురాండ్ర సంయోగమనెడి ప్రియముకొరకు వేగిరపడుచున్న; చక్రనామ్నాం= చక్రవాకపక్షులయొక్క, అవిచలైః లోచనైః = స్తిమితములైన కండ్లతో, అర్చమాన్యాః = పూజింపబడుచున్నవియునగు, అచరమాః చండరోచీ రుచః = ప్రాతఃకాలపు సూర్యకాంతులు, వః = మీ, చింతితానాం =కోర్కెలకు, ఉచితం= తగినట్లుగా, చేష్టన్తాం = ప్రవర్తించు గాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఉదయపు కొండలకు పెట్టని నగవలె, దిక్కుల గోడలపై వెదజల్లిన రంగువలె ఉండిచక్రవాక పక్షుల ఎదురుచూపుల పూలతో నిరంతరం అర్చింపబడుతున్న సూర్యకాంతులు మీ కోర్కెలు సిద్ధింపజేయుగాక.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
౧౩. ఏకం జ్యోతిర్డృశౌ ద్వే త్రిజగతి గదితాన్యబ్జజా స్యైశ్చతుర్భి
ర్భూతానాం పఞ్చమం యాన్యలమృతుషుతధాషట్సు నానావిధాని
యుష్మాకం తాని సప్తత్రిదశమునినుతాన్యష్టదిగ్భాంజిభానో
ర్యాంతి ప్రాహ్ణో నవత్వం దశ దధతు శివం దీధితీనాం శతాని||
అర్థము
ఏకంజ్యోతిః = ఒక్క తేజస్సయి, ద్వే దృశౌ= రెండు నేత్రములై, జగతి = మూడు లోకములయందును, చతుర్భిః అబ్జజాస్యైః గదితాని= బ్రహ్మ యొక్క నాలుగు ముఖములచేతను చెప్పబడినవియై, (వేద ప్రతిపాదితములని), భూతానాం పఞ్చమం= పఞ్చభాతములలో తేజో భూతమై, తథా= అట్లే, ఋతుషుషట్సు= ఆరు ఋతువులయందు, నానా విధాని =అనేక విధములై (ఆరువిధములై), సప్త త్రిదశమునినుతాని = ఏడుగురు దేవర్షులచేత (సంధ్యాసమయమున) ఉపాసింపబడినవగుచు ఏడు సంఖ్య గలవై, అష్టదిగ్భాంజి = ఎనిమిది దిక్కులను పొంది (ఎనిమిది అయి) , ప్రాహ్ణో= ప్రాతఃకాలమున, నవత్వంయాన్తి= నూతనత్వమును (తొమ్మిది అను భావము కూడ) పొందినవై, యాని = ఏ, భానో వీధితీనాం = దశ శతాని= సూర్యుని పదివందల కిరణములు కలవో, తాని= అవి, వః = మీకు, వం=మంగళమును ,దధతు= కలుగజేయుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఒక్కతేజస్సుగా, రెండు నేత్రశక్తులుగా; మూడులోకాల్లో, నాలుగు ముఖాల్లోనుంచి (బ్రహ్మ) పలుకబడ్డదిగా; పంచభూతాల్లో , ఆరు ఋతువుల్లో, సప్తఋషుల పూజలందుతూ, ఎనిమిది దిక్కులుగా, ఉదయములో నవత్వం (తొమ్మిది) గా, ఏ సూర్యుని కిరణాలు భాసిల్లుతాయో అవి మీకు మంగళముల నిచ్చుగాక.
@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
౧౪.ఆవృత్తి భ్రాన్తవిశ్వా శ్శ్రమమివ దధతశ్శోషిణః స్వోష్మణైవ
గ్రీష్మే దావాగ్ని తప్తా ఇవ రసమసకృద్యే ధరిత్ర్యా ధయంతి
తే ప్రావృష్యాత్త పానాతిశయరుజ ఇవో ద్వాన్తతోయా హిమర్తౌ
మార్తాణ్డస్యా ప్రచండాశ్చిరమశుభభిదేభీశవో వోభవన్తుః ||
అర్థము
యే=ఏ సూర్యకిరణములు, ఆ వృత్తి భ్రాన్తవిశ్వాః= ఆవృత్తులుగా(విరామము లేక) విశ్వమంతయు భ్రమించుచున్నవై, శ్రమందధతఃఇవ= శ్రమముగలిగినవో అనినట్లున్నవియు, స్వోష్మణాశోషిణఃఇవ= తమవేడి చేతనే శోషచెందినవో అనునట్లున్నవియును, గ్రీష్మే= గ్రీష్మఋతువునందు, దావాగ్ని తప్తాః ఇవ= దావాగ్ని చేత తాపము చెందినవి వలె, ధరిత్ర్యాః=భూమి యొక్క, రసం= నీటిని, అపక్వత్=మాటిమాటికి, ధయన్తి= పానము చేయుచున్నవో, (మరియు) ప్రావృషి= వర్షాకాలమందు, ఆత్తపానతీ శయరుజఃఇవ= (వేసవిలో) ఎక్కువగా నీరు త్రాగుట చేత వ్యాధికలిగినవో అనునట్లు, ఉద్వాన్తతోయాః= నీటిని వెడల గ్రక్కినవియును, హిమర్తో= హేమంతఋతువునందు, అప్రచండాః= భయంకరములు కానివియు (సమశీతోష్ణ స్థితి కలిగినవి) నగు, తే= ఆ , మార్తాండస్య, అభీశవః= సూర్యుని కిరణములు, చిరం= పెక్కుకాలము, వః= మీ యొక్క, అశుభభిదే= అమంగళములను పోగొట్టుటకు సమర్థములగుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
అవిశ్రాంతముగా భూమియంతా తిరుగుతూ తమవేడికి తామే అలసినట్టున్న ఆ సూర్యకిరణములు భూమిలోని నీటితో దాహార్తి తీర్చుకున్నట్టు నీటిని ఆవిరి చేస్తూ, ఎక్కువ నీరు త్రాగుటతో అస్వస్థులయిన ప్రాణులవలె వర్షాలుగా ఆ నీటిని తిరిగి వెడల గ్రక్కుతూ, తర్వాతి హేమంతంలో స్వస్థత, ప్రశాంతత పొందినట్టున్న ఆ కిరణములు మీకు కలిగే అమంగళములను పోగొట్టుగాక.
##############################################################
౧౫.తన్వానా దిగ్వధూనాం సమధిక మధురాలోక రమ్యామవస్థా
మారూఢ ప్రౌఢి లేశోత్కలిత కపివిమాలంకృతిః కేవలైవ
ఉజ్జృంభాంభోజనేత్రద్యుతిని దినముఖే కించిదుద్భిద్యమానా
శ్మశృశ్రేణీవ భాసాం దిశతు దశశతీ శర్మ ఘర్మత్విషో వః||
అర్థము
ఉజృంభాంభోజ నేత్రద్యుతిని= వికసించిన పద్మములనెడి కన్నులకాంతి గల, దినముఖే= పగటియొక్క ముఖమున (పగటి ప్రారంభకాలమున), కించి దుద్బిద్యమానా= కొంచెము మొలకెత్తుచు, ఆరూఢప్రౌఢి లేశోత్కలిత కపిల మాలంకృతిః= కొంచెము ముదిరి కపిల వర్ణముచేత నొక అలంకారము కలదై, కేవలైవ= (అది ముఖ్యమగు అలంకారమయినదై) దిగ్వధూనాం= దిక్కులనెడి స్త్రీలకు, సమధిక మధురాలోకరమ్యాం=కడు మధురమగు ప్రకాశముచేత ఆనందము కలుగజేయు, అవస్థాం = స్థితిని,తన్వానా కలుగజేయుచున్నదై, శ్వశ్ముశ్రేణి ఇవ= మీసకట్టు వలె నున్న, ఘర్మత్విషః= సూర్యునియొక్క, భాసాం దశశతీ= కిరణములు వేయి(వేయి కిరణములు), వః =మీకు , శర్మ =సుఖమును, దిశతు= ఇచ్చుగాక.
తాత్పర్యము:- దినముఖమున వికసించిన పత్రములు నేత్రములవలెనున్నవి. అట్టి ముఖమున ఉదయకిరణములు నూనూగు మీసములవలె నున్నవి. దిక్కులనెడి స్త్రీలకు ఆ మీసపు మొలకలు చూచుట కానందముగా నున్నది. ఇది అంతయు రూపకాను ప్రాణీకమగు ఉత్ప్రేక్ష.
భావము (నాకు తెలిసినది)
మొత్తం పగటిని ముఖంగా అనుకుంటే , ప్రకృతిలో వికసించే పద్మాలు పత్రాలు నేత్రాలుగా , ఉదయకిరణాల గుంపు మీసకట్టు గా కనిపించి దిక్కు అనే స్త్రీలకు ఆనందం కలిగినది.
((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((
౧౬.మౌళీన్దో ర్మైష మోషీద్ద్యుతిమితి వృషభాఙ్కేన యశ్శఙ్కినేవ
ప్రత్యగ్రోద్ఘాటితామ్భోరుహకుహర గుహా సుస్థితేనేవ ధాత్రా
కృష్ణేన ధ్వాన్త కృష్ణస్వతను పరిభవత్రన్నునేవ స్తుతోలం
త్రాణాయ స్తాత్తనీయానపి తిమిరరిపోస్స త్విషాముద్గమోవః||
అర్థము
ఏషః= ఈ సూర్యోదయము, మౌళీన్దో= (తన) తలపై నున్న చంద్రుని యొక్క, ద్యుతిం= కాంతిని, మా-మోషీత్=హరింపకుండుగాక, ఇతి=అని హరించునేమో అని), శంకినా ఇవ= సందేహించెనా? అనినట్లున్న వృషభాఙ్కేన=శివుని చేతను (మరియు), ప్రత్యగ్రోద్ఘాటితాంభోరుహకుహర గుహాసుస్థితేన= అప్పటికప్పుడు తెరువబడిన (వికసింపజేయబడిన) పద్మగర్భమనెడి గుహయందు సుఖముగా నున్న, ధాత్రా= బ్రహ్మచేతను (మూసికొన్న పద్మ గర్భమందు ఇంతవరకూ బ్రహ్మ సుఖముగా నున్నాడు. సూర్యోదయము చేత ఇప్పుడు తన గృహద్వారము తెఱుచుకొన్నది. అందుచేత బ్రహ్మ కూడా భయపడినాడు. మరియు, ధ్వాంతకృష్ణస్వతను పరిభవత్రస్నునా ఇవ= చీకటివలె నల్లనితన శరీరమును కూడ (అంధకారమని భ్రమించి) అపహరించునేమో అని భయపడుచున్నట్లున్న, కృష్ణేన = విష్ణువు చేతను, అలం= మిక్కిలి, యః = ఏది, స్తుతః=స్తుతింపబడినదో, సః = అట్టి, తనీయానపి= సూక్ష్మమయినదయినను, తిమిరరిపోః త్వషాం ఉద్గమః= సూర్యుని యొక్క కాంతుల, ఉదయము, వః= మీ యొక్క , త్రాణాయ= రక్షణముకొరకు, స్తాత్= అగుగాక.
త్రిమూర్తులును సూర్యునుపాసింతురని తాత్పర్యము. ఒకనిని స్తుతించుట భక్తి చేతగాని ,భయం చేతగాని జరుగును.ఇచ్చట శివుని శిరస్సుననున్న చంద్రుని, బ్రహ్మకు జన్మస్థానమయిన పద్మమును, విష్ణు శరీర నీలతత్వమును కవి ఆధారముగా చేసికొని భయముచే వారుపాసించిరని రమ్యోత్ప్రేక్ష చేసినాడు.
భావము (నాకు తెలిసి)
సూర్యోదయము కాగానే తన శిరస్సుపైనున్న చంద్రుడి కాంతి ఎక్కడ తగ్గిపోతుందో అనే భయముతో శివుడూ, సూర్యోదయముతో కమలం విచ్చుకోవడంతో అందులో ఉన్న కమలజుడు (బ్రహ్మ) భయపడుతూ, చీకటి ని మాయంచేసినట్లే చీకటి రంగున్న తననూ ఎక్కడ మాయం చేస్తాడో నని విష్ణువూ సూర్యుని పూజించిరి, అట్టి సూర్యుడు మిమ్ముల రక్షించుగాక.
)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
౧౭.విస్తీర్ణం వ్యోమదీర్ఘాస్సపది దశదిశో న్యస్త వేలామ్భభసోబ్ధీ
న్కుర్వద్భిర్దృశ్యనానా నగనగరనగా భోగపధ్వీంచ పృధ్వీమ్
పద్మిన్యుచ్ఛ్వాస్యతేయైరుషసి జగదపిధ్వంసయిత్వాతమిస్రా
ముస్రావిస్రావయంతు ద్రుత మనభిమతంతే సహస్రత్విషో వః||
అర్థము
సపది=తత్ క్షణమున, వ్యోమ= ఆకాశమును, విస్తీర్ణం= విస్తరించినదానిగాను, దశదిశః= పదిదిక్కులను, దీర్ఘాః =పొడవయినవిగాను, అబ్ధీన్= సముద్రమును, వ్యస్త వేలాంభసః= విడివిడిన ఒడ్డు నీరు కలవాటినిగాను (సూర్యోదయము చేత యిది వొడ్డు యిది నీరు అని విడిగా తెలియును), పృధ్విం= భూమిని, దృశ్య నానానగ నగర నగాభోగ , పృధ్వీం= కనబడుచున్న అనేక పర్వతములు , నగరములు, పర్వతవైశాల్యమును కలిగి అనంతమయిన దానిని గాను(సూర్యోదయము చేతనే అన్నియు కనబడి భూమియొక్క విస్తారము తెలుస్తుంది), కుర్వద్భిః = చేయుచున్న, యైః=వేటిచేత (ఏ కిరణములచేత), ఉషసి= ప్రాతః కాలమందు, పద్మినీ= తామరకాడ మరియు, జగదపి= లోకమును, ఉచ్ఛ్వాస్యరతే= ఊరడింపబడుచున్నదో, తే= ఆ, సహస్రత్విష ఉస్రాః=సూర్యుని కిరణములు, తమిస్రాం= అంధకారరాత్రిని, ధ్వంసయిత్వా= ధ్వంసముచేసి, ద్రుతం= శీఘ్రముగా, వః= మీ యొక్క అనభిమతం= అనిష్టమును, విస్రావయన్తు= జారిపోవచేయునుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఆకాశమంతా విస్తరించి, భూమిపై నేది యేది అను విచక్షణకై వెలుగునిచ్చి సమస్తమూ చూపించి, తామరలను, లోకములను సంతసింపజేసి అంధకారమును ధ్వంసము చేసే ఆ కిరణములు మీకు అనిష్టాలను తొలగించుగాక.
++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
౧౮.అస్తవ్యస్త త్వశూన్యో నిజరుచిర నిశానశ్వరః కర్తుమీశో
విశ్వం వేశ్మేవ దీపః ప్రతిహతతిమిరం య: ప్రదేశస్థితోపి
దిక్కాలాపేక్షయాసౌ త్రిభువనమట తస్తిగ్మభానోర్నవాఖ్యాం
యాతశ్శాతక్రతవ్యాం దిశిదిశతు శివం సోర్చిషాముద్గమో వః||
ఈ శ్లోకమునందు కవి సూర్యకిరణోద్గమమును దీపముతో పోల్చినాడు. ఆ మేరకు రెండింటి విశేషణములను అభంగముగను నభంగముగను విరచి అర్థభేదమేర్పరుపవలెను, ముందు సూర్యకిరణ పక్షముగా పదచ్ఛేదము వివరింపబడి శ్లోకార్థము పూర్తిచేసి తరువాత దీప పక్షముగా వివరింపబడును.
అర్థము
అస్తవ్యస్తత్వశూన్యః= నాశము మార్పులేనిదియు, నిజరుచిః= సత్యమయిన కాంతి గలిగినదియును, అనిశః= రాత్రి లేనిదియును, అనశ్వరః= నాశస్వభావము లేనిదియునై, ప్రదేశస్థితః అపి = ఒకచోట నుండిఉను(కిరణోద్గమము) దీపః= దీపము, వేశ్మ ఇవ= ఇంటినివలెనే, విశ్వం= ప్రపంచమును, ప్రతిహతతిమిరం= కొట్టబడిన అంధకారము కలదానినిగా (చీకటి లేనిదానినిగా), కర్తుం = చేయుటకు, యః అసౌ= ఏ ఈ సూర్యకిరణోద్గమము, ఈశః= సమర్థమయినదో, దిక్కాలాపేక్షయా= దిక్కును కాలము సరించి, త్రిభువనం= ముల్లోకములును, అటతః= తిరుగుచున్న, తిగ్మభానోః అర్చిష్మాం ఉద్గమః= సూర్యుని కిరణముల ఉదయము కలదో, వః= అది, శాతక్రతవ్యాం దిశ= ఇంద్రుని సంబంధమగు దిక్కున (తూర్పున) నవాఖ్యాం=క్రొత్తపేరును, యాతః= పొందినదై, వః= మీకు, శివం= శుభమున, దిశకు= యిచ్చుగాక.
తాత్పర్యము
దీపపక్షమున పద విభాగము:_అస్తవ్యః= స్తుతింపతగనిది(సూర్యుని స్తుతింతురు, దీపమునట్లు స్తుతింపరు), తత్వశూన్యాః=ఒక నిలకడ స్వభావము లేనిది(దీపము గాలికి చంచలమగును, సూర్యుడేక స్వభావుడు,అని జరుచిః= స్వయంప్రకాశము కానిది (వత్తి వేసి చమురుపోసి ఒకరు వెలిగించిన వెలుగునది దీపము సూర్యుడట్లు కాదు) , అనిశః= రాత్రిలేనిది (అంధకారము లేనిదని) దీనికింకొక విధముగా చెప్పవచ్చును. నిజరుచిర నిశః= తన కాంతిని గ్రహించు రాత్రికలది(దీపరుచి రాత్రి యందుండును. సూర్యకాంతి రాత్రియుండదు.) నశ్వరః=నశించు స్వభావము కలది (గాలి తాకిడికి ఆరిపోవును)
దిక్కాలాపేక్ష చేతనే సూర్యునకు ఉదయాస్తమయములు, రంగుల మార్పులే కాని వస్తుస్థితి చేతకాదని తాత్పర్యము.
భావము (నాకు తెలిసి)
ఈ శ్లోకం లో సూర్యుడు కేవలం వెలుగు నిచ్చే సాధనం మాత్రమే కాదని, సాధారణ దీపానికి, సూర్యునికి గల అంతరాన్ని స్పష్టీకరిస్తున్నాడు. ఒకే పద్యం లోనే పదాల్ని రెండు రకాలుగా విభజించడంవల్ల ఈ అర్థభేదాన్ని సృష్టించి, స్పష్టంచేస్తున్నాడు. అదేమిటంటే
ఏ విధమైన మార్పు లేకుండా(వికాసం, నాశనము ) శాశ్వతంగా ఉండేది, స్వంత కాంతి కలిగినది, ప్రపంచమంతటి అంధకారాన్ని తొలగించగలిగినది,దిక్కును, కాలాన్ని అనుసరించి కొన్నిచోట్ల కనిపిస్తూ,కనిపించకుండా ఉండేదేకాని వస్తుస్థితిలో అంటే తన ఉనికిలో ఏ మార్పులేనిది సూర్యబింబము.
స్వప్రకాశములేనిది, నిలకడ లేనిది, రాత్రి మాత్రమే జీవనము కలిగినది, నశించు స్వభావము గలిగినది (గాలికి)దీపము.
________________________________________________________________
౧౯.మాగాన్ల్మానిం మృణాళీ మృదురితి దయయేవా ప్రవిష్టోహిలోకం
లోకాలోకస్య పార్శ్వం ప్రతపతిన పరం యస్తదాఖ్యార్ధమేవ
ఊర్ధ్వం బ్రహ్మాణ్డఖణ్డస్ఫుటనభయ పరిత్యక్త దైర్ఘ్యో ద్యుసీమ్ని
స్వేచ్ఛావశ్యావకాశా వధిరవతు నమప్తాపనో రోచిరోఘః||
అర్థము
యః= ఏది, మృణాళీమృదుః= తామరతూండ్ల వలె మృదువైనది కనుక, మ్లానిం మాగాత్= వాడిపోగూడదు, ఇతి = అని, దయయా ఇవ= దయచేతనో అనునట్లు, అహిలోకం = సర్పలోకమును (పాతాళమును), అప్రవిష్టః= ప్రవేశించలేదో (తామరలు తామరతూండ్లు సూర్యునకు ప్రియమయినవి, సర్పములు తామరతూండ్లవలె నుండును. ఆ సాదృశ్యము చేత సూర్యునకుదయ కలిగినదని యుత్ప్రేక్ష.) , పరం= మరియు, లోకాలోకస్య= లోకములనావరించిన చక్రవాళ పర్వతముయొక్క, పార్శ్వం= ప్రక్కభాగమును, తదాఖ్యార్థం ఏవ= చక్రవాళ పర్వతముయొక్క కీర్తికొరకే , నప్రతపతి = తపింపజేయదో, బ్రహ్మాణ్డ ఖణ్డ స్ఫుటనభయ పరిత్యక్త దైర్ఘ్యః= బ్రహ్మాండ ఖండములు పగులునను భయముచేత పొడవుగా పెరుగుట మానినదై, ఊర్ధ్వం= ఊర్ధ్వముగా, నప్రతపతి =తపింపజేయదో,(ఇది అధ్యాహారము), సః = అట్టి, ద్యుసీమ్నిస్వేచ్ఛావశ్యావకాశావధిః = ఆకాశసీమయందు తనకు తానేర్పరచుకొనిన హద్దు కలిగిన, తాపనః= సూర్యసంబంధమగు, రోచిరోషు=కిరణముల సముదాయము, వః= మిమ్ము అవతు=రక్షించుగాక.
భావము (నాకు తెలిసి)
తామరలు సూర్యునికి ప్రియము కనుక, తామరతూండ్ల పోలికతో ఉన్న సర్పాలు ఎక్కడ మాడిపోతాయో అని మాత్రమే పాతాళంలోనికి ప్రవేశించకుండా దయచూపినట్లు, చక్రవాళ పర్వతము యొక్క కీర్తి నిలుపుటకే ఆ ప్రక్క భాగమును తపింపచేయనట్లు, ఈ విషయములలో తనకు తానే హద్దు ఏర్పఱచుకొన్న సూర్యుని కిరణములు మిమ్ములను రక్షించుగాక.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
౨౦.అశ్యామఃకాలయేకో న భవతి భువనాన్తోపి వీతేన్ధకారే
సద్యః ప్రాలేయపాదో న విలయమచల శ్చంద్రమా అప్యుపైతి
బంధస్సిద్ధాఞ్జలీనాం న హి కుముదవసప్యాపి యత్రోజ్జిహానే
తత్ప్రాతః ప్రేక్షణీయం దిశతు దినపతేర్ధామ కామాధికం వః||
అర్థము
యత్ర= ఏ సూర్యతేజస్సు, ఉజ్జిహానే= పైకి ప్రసరించుచుండగా,కాలః యేకః= కాలమొక్కటి మాత్రమే, అశ్యామః= నలుపుగానిది (తెల్లనిది) (తెల్లవారుట) అని, న భవతి =అగుటలేదు, మరి భువనాన్తోపి= లోకములయొక్క చివరిభాగముకూడా, అన్ధకారేవీతే =అంధకారము పోగా, అశ్యామః భవతి=తెల్లనిదగుచున్నది (దీనిని తెచ్చుకొనవలెను) , ప్రాలేయపాదః= మంచుకొండదగ్గరి చిన్న పర్వతము మాత్రమే, సద్యః= ఆ క్షణమందు, విలయం= నాశమును , నోపైతి= పొందుటలేదు (ఇది అధ్యాహారము) , చంద్రమా అపి= చంద్రుడు గూడా (విలయమును ), ఉపైతి = పొందుచున్నాడు, మరియు సిద్ధాంజలీనాం= ప్రాతస్సంధ్యావందనము చేయు సిద్ధుల అంజలులకు మాత్రమే, బంధః=బంధము, న= కాదు -మరి, కుముద వనస్యాపి= కలువతోటలకు కూడా బంధః=బంధము కలుగుచున్నదో (సూర్యోదయకాలమున సిద్ధులు వందనము కొరకు చేతులు ముకుళింపజేయుదురు , కలువలు ముడుచుకొనును), తత్= అట్టి ప్రాతఃప్రేక్షణీయం= ఉదయకాలమున సుందరమగు, దినపతేః ధామ= సూర్యునియొక్క తేజస్సు, వః= మీకు, కామాధికం=కోరినదానికన్నా యెక్కువగు దానిని , దిశతు= యిచ్చుగాక.
భావము (నాకుతెలిసి)
సూర్యుని కిరణములు ఎప్పుడైతే ప్రసరిస్తాయో అప్పుడు కాలము తప్ప మిగిలినవన్నీ తెల్లబడతాయి. అంటే తెల్లవారిన ప్రభావము లోకముల చివరిదాకా కనిపిస్తూనేఉంటుంది. ఆ సమయంలో కలువలు మాత్రమే గాక సంధ్యావందనం చేసేవారి చేతులు కూడా ముకుళిస్తాయని (ముడుచుకుపోతాయి) కవి చమత్కారము.
